Budowa ważki





Ważki — to bardzo „stare” istoty. Pojawiły się na Ziemi około 300 milionów lat temu. Są wprawdzie owadami o cechach pierwotnych, lecz ich doskonałe przystosowanie do życia musiało nastąpić błyskawicznie, gdyż już w późnym karbonie były „władcami przestworzy”. Prowadzą drapieżny tryb życia, mając do tego znakomicie przystosowane ciało. Ich głowa wyposażona jest w bystre oczy, które natychmiast dostrzegają ofiarę lub przeciwnika i silne żuwaczki, które natychmiast się z nimi rozprawiają. Pokryte kolczastymi wyrostkami nogi doskonale przytrzymują schwytaną zdobycz. Skrzydła pozwalają na niezwykle szybkie przemieszczanie się zarówno do przodu jak i do tyłu, co gwarantuje sukces zarówno w pościgu jak i ucieczce. Ważka potrafi również zawisnąć nieruchomo w powietrzu, jest to wygodne podczas obserwacji. Ważki poruszają się szybko i bezgłośnie, są niezwykle skuteczne jako drapieżniki, a przy tym pełne urody i gracji. Stąd pewnie stały się obiektem fascynacji, nie tylko naszej, ale i wielu artystów — zwłaszcza w okresie secesji, kiedy były ulubionym elementem dekoracyjnym.

Przygotowując tę stronę przejrzałam kilkanaście tysięcy zdjęć, moich i Kolegów, z którymi stale współpracuję. Tygodniami szperałam w internecie poszukując jeszcze lepszych zdjęć. Tak znalazłam zdjęcia Tomasza Pietryszka i nawiązałam z nim kontakt. W końcu zdecydowałam, że pora zakończyć poszukiwania i zabrać się za sporządzanie tablic. Wielokrotnie wymieniałam całe fotografie i fragmenty tablic używając coraz lepszych jakościowo zdjęć. Ostatnie takie poprawki dokonane zostały w lutym 2014 r. i były to dość znaczne zmiany.

Przy opracowywaniu tej strony postanowiłam poprosić o krytyczne uwagi znakomitych znawców ważek — Pawła Buczyńskiego z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej oraz Jacka Wendzonkę — autora kluczy do rozpoznawania tych owadów. Swoje recenzje zrobili niezwykle wnikliwie, bardzo mi tę pracę ułatwiając. Niniejszym bardzo im za trud i przychylność dziękuję.

Korzystałam też z książek:
Askew R.R., 2004 — The Dragonflies of Europe. Revised edition. Harley Books. Colchester, Essex.
Błaszak Cz. red. nauk., 2012 — Zoologia Stawonogi. T. 2, cz. 2. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. — rodz. Rząd: ważki – Odonata – Rafał Bernard, Paweł Buczyński.
Dijkstra K.–D., Lewington R., 2006 — Field Guide to the Dragonflies of Britain and Europe. British Wildlife Publishing. Gillingham. Dorset.
Jura Cz., 2007 — Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa.
Razowski J., 1996 — Słownik morfologii owadów. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

NA SKRÓTY
Głowa
Szyja
Tułów
Odwłok
Zabarwienie ważek
Samice androchromatyczne

Zdjęcia
i fragmenty
zdjęć:
Piotr Brzozowski
Henryk Brzóska
Paweł Buczyński
Jarosław Bury
Szymon Bzoma
Paweł Jałoszyński
Bogusława Jankowska
Michał Kaczorowski
Elżbieta Kowalik–Szpiech
Andrzej Kucharski
Elżbieta Lewandowska
Jakub Liberski
Robert Łuczak
Piotr Mikołajczuk
Ewa Miłaczewska
Marek Miłkowski
Paweł Niemiec
Krzysztof Pakuła
Tomasz Pietryszek
Krzysztof Przondziono
Janusz Ratajczak
Jarosław Wenta
Maria Wiszniowska
Michał Wolny
Łukasz Wójtowicz
Piotr Zabłocki
Zdzisław Zalewski
Przemysław Żurawlew
Tekst i tablice poglądowe: Ewa Miłaczewska
© Ewa Miłaczewska

 



Budowa ciała ważki
Ciało ważki składa się z trzech głównych części: głowy, tułowia i odwłoka. Te same części występują u form doskonałych imagines i u form larwalnych we wszystkich etapach ich rozwoju.
 
Budowa ciała ważki na przykładzie pałątki małej Lestes virens

głowa caput (cephalon)

tułów thorax
skrzydła alae (l.p. ala)
odnóża pedes (l.p. pes)

odwłok abdomen

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Budowa ciała larwy ważki na przykładzie larwy łątki dzieweczki Coenagrion puella

głowa caput (cephalon)
czułki antennae (l.p. antenna)

tułów thorax
odnóża pedes (l.p. pes)
zawiązki skrzydeł

odwłok abdomen
skrzelotchawki


(foto Ewa Miłaczewska)
 
 
Głowa (caput, cephalon)
Te dwie synonimiczne nazwy funkcjonują zamiennie obok siebie — nazwa łacińska caput i cephalon pochodząca z greki. Głowa ważki jest duża i ruchliwa, na niej — położone po bokach — znajdują się ogromne oczy, przy nich na ciemieniu małe przyoczka i niewielkie, szczątkowe czułki, zaś narząd gębowy — gryzący, wyposażony w silne chitynowe żuwaczki — skierowany jest do dołu.
Oczy złożone, czułki, skronie i żuwaczki to organy parzyste. Przyoczka, w liczbie trzech, znajdują się na szczycie głowy, czyli ciemieniu, pomiędzy czułkami — pozostałe organy są pojedyncze.
 
Głowa Anisoptera na przykładzie samca żagnicy wielkiej Aeshna grandis

oko złożone oculus
przyoczka, oczy proste ocelli (l.p. ocellus)
czułki antennae
ciemię vertex
czoło frons
nadustek clypeus składający się z przedustka anteclypeus i zaustka postclypeus
warga górna labrum
żuwaczki mandibulae (l.p. mandibula)
warga dolna labium


(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Tył głowy Anisoptera na przykładzie juwenilnego samca szablaka czarnego Sympetrum danae

ciemię vertex
potylica occiput
oko złożone oculus
szyja cervix
skroń templum
przedplecze pronotum, górna część przedtułowia prothorax

Widoczne na zdjęciu wyrostki występujące na przedpleczu i szyi służą do unieruchomienia zwykle bardzo ruchliwej głowy. Głowa ruchliwa jest na przykład podczas polowań, czy poszukiwania partnerki, natomiast podczas rozszarpywania ofiary, czy tworzenia się i funkcjonowania tandemu (patrz Zachowania rozrodcze) ten unikalny wśród stawonogów system szkieletowo-mięśniowy blokuje głowę, co pozwala na uniknięcie urwania głowy samicy. Blokowanie następuje po wzajemnym wniknięciu pomiędzy siebie wyrostków.

(foto Jarosław Wenta)
 
Wyrostki te wyglądają u różnych gatunków nieco inaczej — tu tył głowy i szyja gadziogłówki żółtonogiej Stylurus flavipes . Koniecznie zobacz na powiększeniu.

(foto Robert Łuczak)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Tak może się zakończyć lot tandemu, gdy samica nie zablokuje opisanych wyżej wyrostków. Opis obserwacji sporządzony przez Agnieszkę Tańczuk znajduje się na stronie Wasze obserwacje w dziale Dekapitacja

(foto Agnieszka Tańczuk)
 
Głowa Zygoptera na przykładzie samicy pióronoga zwyczajnego Platycnemis pennipes

oczy złożone oculi (l.p. oculus)
przyoczka, oczy proste ocelli (l.p. ocellus)
czułki antennae
czoło frons
nadustek clypeus
warga górna labrum
żuwaczki mandibulae (l.p. mandibula)
warga dolna labium

(foto Tomasz Pietryszek)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Głowa Zygoptera widziana z tyłu na przykładzie straszki pospolitej Sympecma fusca

oczy złożone oculi (l.p. oculus)
przyoczka, oczy proste ocelli (l.p. ocellus)
czułki antennae
ciemię vertex
skroń templum
szyja cervix
przedplecze pronotum

Tu, podobnie jak wyżej, na zdjęciu tyłu głowy samicy szblaka czarnego, widzimy wyrostki występujące na przedpleczu i szyi służące do blokowania ruchliwej głowy.

(foto Robert Łuczak)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Głowa Anisoptera widziana od spodu na przykładzie przeobrażającej się Orthetrum cancellatum (etap zwisania imago wydostającego się z wylinki — stąd odwrócenie obrazu)

warga dolna labium
oko złożone oculus
żuwaczka mandibula
warga górna labrum
nadustek clypeus
czoło frons


(foto Piotr Mikołajczuk)
 
Głowa larwy Zygoptera na przykładzie łątki dzieweczki Coenagrion puella

ciemię vertex
oko złożone oculus
czoło frons
czułek antenna
maska — przekształcona w narząd chwytny warga dolna labium

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Głowa teneralnej żagnicy sinej Aeshna cyanea obok wylinki z widoczną maską, której budowa i działanie omówione zostanie poniżej, przy omawianiu narządu gębowego.

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Oczy (oculi)
Są doskonale przystosowane do drapieżnego trybu życia, a wzrok jest najlepiej rozwiniętym zmysłem wszystkich ważek.
Po bokach głowy ważek znajdują się oczy złożone, u Zygoptera położone są one w znacznym od siebie oddaleniu — tu na przykładzie samicy tężnicy wytwornej Ischnura elegans

oko złożone ocullus
przyoczka, oczy proste ocelli (l.p. ocellus)
czułki antennae (l.p. antenna)


(foto Piotr Mikołajczuk)
 
U Anisoptera oczy złożone oddalone są od siebie tylko u rodziny gadziogłówkowatych Gomphidae — tu na przykładzie gadziogłówki pospolitej Gomphus vulgatissimus

(foto Robert Łuczak)
 
Mogą też sytykać się w jednym punkcie, jak u rodzaju szklarnik Cordulegaster — na przykładzie C. bidentata.

(foto Jarosław Wenta)
 
U pozostałych stykają się ze sobą na mniejszym, lub większym odcinku na szczycie głowy — tu głowa żagnicy jesiennej Aeshna mixta

(foto Piotr Mikołajczuk)
 
Oczy złożone zbudowane są z podelementów — oczek zwanych ommatidia (l.p. ommatidium) albo fasetki.
Ommatidium ma kształt wydłużonego stożka, sięgającego w głąb, którego podstawa położona jest na powierzchni oka. Poszczególne ommatidia przykryte są przezroczystymi tkankami — rogówkami. Ułożone są gęsto, jak w plastrze miodu. Im więcej tych oczek, tym dokładniejszy jest widziany obraz. Ważki są doskonałymi wzrokowcami, oczy ich zbudowane są nawet z 40 000 ommatidiów. Obraz widziany przez poszczególne ommatidia składa się na obraz podobny do tego, który widzimy na ekranie telewizora, czy monitorze komputera
Tu widzimy fotografię oka szablaka Sympetrum sp.

(foto Tomasz Pietryszek)
 
Czułki (antennae)
Stanowią organ węchu, receptor bodźców chemicznych oraz dotyku (organem dotyku są również wszystkie włoski) — u ważek czułki są małe, duże pewnie przeszkadzałyby w polowaniu, poza tym ważki są zdecydowanie wzrokowcami.
Budowa zredukowanego czułka ważki na przykładzie pióronoga zwyczajnego Platycnemis pennipes

trzonek czułka scapus
nóżka pedicellus
wić (biczyk) flagellum — pozostałe człony


(foto Tomasz Pietryszek)
 
Narząd gębowy
Prymitywny, przystosowany do gryzienia, wyposażony w silne chitynowe żuwaczki, skierowany jest do dołu.
W skład narządu gębowego wchodzą — na przykładzie żagnicy sinej Aeshna cyanea:

nadustek clypeus składający się z przedustka anteclypeus i zaustka postclypeus
warga górna labrum
żuwaczki mandibulae z silnymi, ostrymi, chitynowymi „zębami”
warga dolna labium


(foto Ewa Miłaczewska)
 
Larwa Zygoptera widziana z boku na przykładzie pałątki niebieskookiej Lestes dryas

oko złożone oculus
czułki antennae
maska — przekształcona w narząd chwytny warga dolna labium — w pozycji złożonej

(foto Piotr Mikołajczuk)
 
Głowa larwy Anisoptera od spodu — na przykładzie żagnicy sinej Aeshna cyanea

oko złożone oculus
maska to silnie wydłużona warga dolna labium

Maska jest narządem występującym tylko u larw — u wszystkich gatunków ważek. Jest narządem chwytnym, błyskawicznie wyrzucanym do przodu w kierunku ofiary (kojarzy mi się to z ruchem łyżki koparki przedsiębiernej)

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Budowa i działanie maski na przykładzie żagnicy sinej Aeshna cyanea sp.

podbródek submentum
bródka mentum
głaszczek wargowy

„Bródka łączy się zawiasowo w podbródkiem, który w podobny sposób jest połączony z głową. Maska jest wyrzucana do przodu hydraulicznie, dzięki wpompowywaniu w nią hemolimfy, a następnie składana przy pomocy mięśni.”

(cytat pochodzi z książki Zoologia Stawonogi. T. 2, cz. 2. Błaszak Cz. red. nauk. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2012. — rodz. Rząd: ważki – Odonata — Rafał Bernard, Paweł Buczyński)



(foto Andrzej Kucharski)
 
 
Szyja (cervix)
 
Głowę ważki z tułowiem łączy krótka, cienka szyja cervix, która szczególnie widoczna jest u Zygoptera (tu świtezianka dziewica Calopteryx virgo). Widzimy ogromne w stosunku do całej głowy oczy, nad nimi czułki, a niżej wydatne żuwaczki i wargi dolne.

(foto Jarosław Wenta)
 
Szyja Zygoptera na przykładzie androchromatycznej samicy nimfy stawowej Enallagma cyathigerum widziana od strony grzbietowej. Pomiędzy przedpleczem, a głową ważki znajduje się szyja z widocznymi wyrostkami służącymi do blokowania głowy — o czym szerzej było wyżej.

(foto Andrzej Kucharski)
 
 
Tułów (thorax)
Tułów składa się z trzech segmentów. Jak wszystkie inne stawonogi, ważki mają szkielet zewnętrzny zbudowany z chityny. Zarówno w tułowiu, jak i niżej omówionym odwłoku, chitynowy szkielet każdego segmentu składa się z części grzbietowej — tergitu tergum i brzusznej — sternitu sternum. Między tergitem, a sternitem znajdują się pleuryty pleurae (l.p. pleuron). Odnóża i skrzydła wyrastają z segmentów tułowia.
 
Budowa tułowia Zygoptera na przykładzie pałątki pospolitej Lestes sponsa

przedtułów prothorax — przednia część tułowia, u Zygoptera wyraźnie oddzielona od reszty tułowia i od głowy krótką szyją cervix, wyposażona jest w przednią parę odnóży, górna część przedtułowia to przedplecze pronotum

śródtułów mesothorax — środkowa część tułowia wyposażona w przednią parę skrzydeł i środkową parę odnóży, górna część śródtułowia to śródplecze

zatułów metathorax — ostatnia część tułowia, położona przy odwłoku występują na niej: tylna para skrzydeł i odnóży

(foto Piotr Mikołajczuk)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Budowa tułowia Anisoptera na przykładzie żagnicy sinej Aeshna cyanea

przedtułów prothorax — silnie zredukowany, od strony grzbietowej praktycznie niewidoczny

śródtułów mesothorax — środkowa część tułowia wyposażona w przednią parę skrzydeł i środkową parę odnóży, górna część śródtułowia to śródplecze

zatułów metathorax — ostatnia część tułowia, położona przy odwłoku występują na niej: tylna para skrzydeł i odnóży

Poszczególne segmenty oddzielono liniami przerywanymi — dla większej czytelności.

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Budowa tułowia Zygoptera na przykładzie samicy tężnicy wytwornej Ischnura elegans


— tergit śródtułowia
— pleuryt śródtułowia
— sternit śródtułowia
TZ — tergit zatułowia
PZ — pleuryt zatułowia
SZ — sternit zatułowia


szew 1 — szew humeralny znajdujący się między tergitem i pleurytem śródtułowia
szew 2 — szew pomiędzy śródtułowiem a zatułowiem
szew 3 — szew pomiędzy tergitem i pleurytem zatułowia przedtułów
przetchlinka — przetchlinka zatułowia

(foto Piotr Mikołajczuk)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Tułowia larw ważek nie różnią się w zasadniczy sposób od tułowi form dojrzałych imagines. Jedyną widoczną różnicą jest brak skrzydeł w początkowej fazie rozwoju i wystąpienie ich zawiązków w fazach późniejszych. Tu dość dobrze już rozwinięte zawiązki u larwy łątki dzieweczki Coenagrion puella fotografowanej w kuwecie pod lampą biurkową, przy użyciu odwróconego obiektywu Helios.

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Odnóża (pedes)
Ważki, jak wszystkie owady mają trzy pary odnóży, z każdego z segmentów tułowia, na granicy pleurytu i sternitu, wyrasta jedna para długich odnóży. Pełnią one funkcję lokomocyjną, służą do chwytania ofiar, czyszczenia ciała, stanowią pomoc podczas kopulacji.
Odnóże pes (l.mn. pedes) ważki na przykładzie ważki płaskobrzuchej Libellula depressa

biodro coxa
krętarz trochanter — jedną z unikalnych cech ważek jest obecność dwóch pierwotnych krętarzy (I i II), nie jednego, jak u wszystkich innych owadów uskrzydlonych.
udo femur
goleń tibia — pokryty ostrymi wyrostkami chitynowymi ułatwiającymi chwytanie i przytrzymywanie ofiary
stopa tarsus — składa się z 3 członów z wyrostkami, zakończona jest pazurkami


(foto Paweł Jałoszyński)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Na zdjęciu widzimy nogi ważki złożone podczas lotu w charakterystyczny sposób — pierwsza para ukryta za głową, dwie następne ściśle skulone pod tułowiem, na przykładzie szklarki zielonej Cordulia aenea.
Podczas polowania ważka tworzy z odnóży rodzaj kosza, którym łapie drobne ofiary. Ofiarom zwykle nie udaje się już wydostać z tej kolczastej pułapki.

(foto Piotr Mikołajczuk)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Skrzydła (alae)
Skrzydła wyrastają ze śródtułowia oraz z zatułowia, na granicy tergitu i pleurytu. Skrzydła ważek równoskrzydłych Zygoptera i skrzydła ważek różnoskrzydłych Anisoptera mają różną budowę. Zróżnicowane są również skrzydła poszczególnych rodzin, rodzajów i gatunków.

Skrzydła ważek używane są do szybkiego lotu, uderzają do przodu — podczas lotu w przód; do tyłu — w locie w tył; a także, jedna para do przodu, a druga do tyłu — podczas zawisania w miejscu. Tak duże skrzydła, jakie mają ważki poruszane są przez duże i silne mięśnie, mieszczące się w tułowiu. Dla większej stabilizacji żyłki po spodniej stronie skrzydeł pokryte są kolcami. Łatwo to wyczuć palcami. Skrzydła Anisoptera poruszają się tylko w kierunku góra-dół, Natomiast skrzydła Zygoptera mogą uderzać w różnych kierunkach zapewniając tym samym ważkom duże możliwości manewrowania. Podczas spoczynku ważki trzymają skrzydła w różny sposób — świtezianki i łątki złożone ściśle wzdłuż odwłoka; pałątki lekko rozchylone i skierowane do tyłu, a wszystkie Anisoptera — szeroko rozłożone na boki.
Skrzydła alae u Zygoptera na przykładzie pałątki pospolitej Lestes sponsa

węzełek nodus — wiąże ze sobą główne żyłki na przedniej krawędzi skrzydła, stanowi element wzmacniający
pterostigma pterostigma — silnie zesklerotyzowane pólko na brzegu skrzydła, stanowi element stabilizujący jego wibracje
nasada przedniego skrzydła — na śródtułowiu
nasada tylnego skrzydła — na zatułowiu

Skrzydła pierwszej i drugiej pary mają taką sama wielkość i kształt — stąd nazwa ważki równoskrzydłe.

(foto Ewa Miłaczewska)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Skrzydła alae Anisoptera na przykładzie samca żagnicy sinej Aeshna cyanea

węzełek nodus
pterostigma pterostigma
trójkąty środkowe — stanowią ważną cechę rozpoznawczą rodzajów i rodzin
trójkąt analny — występuje tylko u samców niektórych gatunków, stanowi cechę rozpoznawczą
membranula membranula — błona występująca u nasady skrzydła, większa u skrzydeł tylnych, charakterystyczna dla Anisoptera

(foto Ewa Miłaczewska)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Cechy charakterystyczne skrzydeł samic niektórych gatunków Anisoptera na przykładzie samicy żagnicy sinej Aeshna cyanea

węzełek nodus
pterostigma pterostigma
trójkąty środkowe — stanowią ważną cechę rozpoznawczą gatunków
membranula membranula

Skrzydła samic nie posiadają trójkątów analnych i zakończone są łagodnym łukiem.

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Jeszcze raz to samo na schemacie skrzydła samicy A. cyanea. Dla dociekliwych. Rysunek jest mocno uproszczony, kolorem czerwonym zaznaczono kształt skrzydła samca z trójkątem analnym, który u samic nie występuje. Kolorem niebieskim opisane są główne żyłki.

Żyłka kostalna to inaczej żyłka żebrowa, subkostalna — podżebrowa; żyłki radialne zwane są inaczej promieniowymi lub szprychowymi; żyłki medialne — to żyłki środkowe; żyłki kubitalne — to żyłki łokciowe zaś żyłka analna — to żyłka pachowa.

Pole marginalne — znajduje się między przednim brzegiem skrzydła a żyłką kostalną; pole kostalne — między żyłką kostalną i subkostalną; pole subkostalne — między żyłką subkostalną i radialną; pole radialne — między żyłkami radialną i medialną; pole medialne — między żyłkami medialną i kubitalną; pole kubitalne — między żyłką kubitalną i analną oraz pole analne — między żyłką analną i dolnym brzegiem skrzydła.
Zaznaczone tu: trójkąt środkowy i trójkąt analny oraz pętla analna mają różną ilość pólek u różnych gatunków Anisoptera.

(rys. Ewa Miłaczewska)
 
Skrzydła ważek zazwyczaj są przezroczyste, najczęściej bezbarwne, lub w różnym stopniu zażółcone. Mają czasem ciemne plamy, bardzo efektowne u szablaka przepasanego Symprtrum pedemontanum pokazanego na zdjęciu obok.

(foto Piotr Mikołajczuk)
 
Wyjątkowe są skrzydła świtezianek, które nie są całkowicie przezroczyste, są bardzo gęsto żyłkowane, u samców najczęściej granatowozielone, metalicznie połyskujące. Skrzydła samic są brązowe lub zielone — bez metalicznego połysku.
Skrzydła ważek posiadają różnie zabarwione pterostigmy (białe, czarne, brązowe, czerwone, żółtawe lub dwubarwne), o których roli czytaliśmy wyżej. Wyjątkiem są świtezianki, których samce nie mają w ogóle pterostigm, zaś samice mają białe pseudopterostigmy — ale nie są to pojedyncze pólka, zbudowane są one z zagęszczonych żyłek. na zdjęciu obok fragment skrzydła samicy świtezianki dziewicy Calopteryx virgo.

(foto Piotr Mikołajczuk)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
 
Odwłok (abdomen)
Odwłok ważki jest najdłuższą, pozbawioną odnóży, częścią ciała ważki. Składa się z 10 segmentów, z których pierwszy jest wrośnięty w tułów, a ostatni skrócony. Chitynowy szkielet każdego segmentu zbudowany jest z części grzbietowej — tergitu tergum i brzusznej — sternitu sternum. W odwłoku, pleuryty schowane są pod tergitami i nie są widoczne na zewnątrz.

Podaję tu liczne przykłady odwłoków, bo żadna z części ciała ważki nie jest w tak oczywisty sposób zróżnicowana. Jak widzimy, odwłoki mają odmienne kształty i kolory. Wszystkie odwłoki ważek zakończone są przydatkami analnymi, na odwłokach samców występuje pierwotny i wtórny aparat kopulacyjny, co jest wyjątkiem w świecie owadów. Samice wyposażone są w osłonięte walwami pokładełka, służące do składania jaj w tkanki roślinne; lub płytki osłaniające ujście dróg płciowych, w przypadku ważek zrzucających jaja na wodę lub ziemię. Każdy z segmentów odwłoka ma przetchlinki prowadzące do tchawek — narządów do oddychania powietrzem atmosferycznym. Larwy oddychają skrzelotchawkami.
 
Kilka przykładów odwłoków samców ważek równoskrzydłych Zygoptera:

Łątka dzieweczka Coenagrion puella
Pióronóg zwykły Platycnemis pennipes
Pałątka niebieskooka (podobna) Lestes dryas
Łunica czerwona Pyrrhosoma nymphula
Nimfa stawowa Enalagma cyathigerum


Widzimy, że odwłoki te są zróżnicowane przede wszystkim kolorystycznie.

(foto Piotr Mikołajczuk i Ewa Miłaczewska)
 
Kilka przykładów odwłoków samców ważek różnoskrzydłych Anisoptera:

Żagnica północna Aeshna caerulea
Gadziogłówka pospolita Gomphus vulgatissimus
Szablak przepasany Sympetrum pedemontanum
Ważka płaskobrzucha Libellula depressa — najszerszy odwłok wśród naszych ważek
Szklarka zielona Cordulia aenea

Odwłoki Anisoptera są zróżnicowane pod względem kształtu i koloru.

(foto: Henryk Brzóska, Jarosław Bury, Piotr Mikołajczuk, Ewa Miłaczewska i Michał Wolny)
 
Pod spodem odwłoka widać, jak na każdym segmencie pod tergitem tergum odsłania się sternit sternum. Odwłok nie posiada widocznych na zewnątrz pleurytów.

(foto Ewa Miłaczewska)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Narządy rozrodcze samca
Samce ważek mają skomplikowaną budowę narządów rozrodczych. Przede wszystkim posiadają pierwotne i wtórne aparaty kopulacyjne, co jest ewenementem w świecie zwierząt. Narządy te są zróżnicowane u róznych gatunków. Ponadto podczas kopulacji samce ważek angażują swoje narządy analne, służące w tym momencie do chwytania i przytrzymywania samicy. Te organa też są zróżnicowane, wszystko to zapobiega krzyżowaniu się gatunków.
Charakterystyczne cechy odwłoka samca przedstawiłam na przykładzie miedziopiersi metalicznej Somatochlora metallica — ważki o bardzo wydatnych organach płciowych u obu płci.

narządy analne
pierwotny aparat kopulacyjny — ujście narządów rozrodczych samców
wtórny aparat kopulacyjny

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Pod spodem odwłoka, między ósmym a dziewiątym segmentem, znajduje się pierwotny aparat kopulacyjny. Tu wytwarzana jest sperma, która tuż przed kopulacją przenoszona jest przez podginającego odwłok samca do aparatu wtórnego.

S5-S10 — numery segmentów odwłoka (liczone od nasady do narządów analnych)

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Znajdujący się na drugim segmencie odwłoka wtórny aparat kopulacyjny, o kształcie odmiennym dla każdego gatunku — to miejsce, z którego samica pobiera spermę podczas kopulacji. Zapewne jego charakterystyczny dla gatunku kształt ma zasadniczy wpływ na to, że gatunki ważek nie krzyżują się — mimo, że widzimy czasem w tandemie pary „mezaliansowe”.

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Tu wtórny aparat kopulacyjny A. juncea w ogromnym powiększeniu. Po jego bokach na segmencie 2 znajdują się dwa chitynowe wyrostki, tzw. „uszka”, które mają interesujące przeznaczenie. Samce po pochwyceniu samicy zakładają tylne nogi na „uszka” robiąc z tych nóg rodzaj prowadnic, po których odwłok samicy trafia bezbłędnie na wtórny aparat kopulacyjny.

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Tu jeszcze cztery wtórne aparaty kopulacyjne ważkowatych Libellulidae widziane z boku.

1 — Zalotka czerwonawa Leucorrhinia rubicunda
2 — Szablak czarny Sympetrum danae
3 — Szablak zwyczajny Sympetrum vulgatum
4 — Ważka płaskobrzucha Libellula depressa

Doskonale widać, że każdy z tych aparatów jest inny.

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Narządy analne, znajdujące się na samym końcu odwłoka, u samców służą między innymi do chwytania samic podczas kopulacji. Narządy te składają się z części zewnętrznych (górnych) i wewnętrznych (dolnych). Mają kształty u różnych gatunków odmienne, dopasowane do kształtu przedplecza (Zygoptera) lub kształtu głowy (Anisoptera) samicy, co utrudnia pochwycenie samicy innego gatunku i jest przyczyną choć, jak to zostało napisane wcześniej — nie jedyną — tego, że gatunki ważek nie krzyżują się.

Lestes dryas — oba zdjęcia pokazują, że organa te są ruchome i chwytne
Somatochlora arctica — z boku widać, że narządy zewnętrzne znajdują się wyżej niż wewnętrzne.
Aeshna cyanea — narządy zewnętrzne mają u tej ważki kształt ostrych haków
Libellula depressa — mogą też być niemal proste i stosunkowo niewielkie.

(foto: Jarosław Bury, Wiaczesław Michalczuk, Ewa Miłaczewska i Krzysztof Pakuła)
 
Narządy rozrodcze samicy
Samice, które składają jaja wkłuwając je w tkanki roślin lub muł denny mają pokładełka osłonięte walwami. Do takich ważek zaliczają się Zygoptera, pośród Anisoptera, jedne — jak na przykład Aeshnidae, czy Corduliidae — składają jaja przy pomocy pokładełka, inne (Libellulidae) zrzucają jaja na wodę lub nawet na ląd przez otworek przykryty płytką chitynową.
Charakterystyczne cechy odwłoka samicy ważki na przykładzie miedziopiersi metalicznej Somatochlora metallica — ważki o bardzo wydatnych organach płciowych u obu płci.

pokładełko
narządy analne (u samic są to delikatne „listki” lub malutkie „ząbki”)

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Narządy płciowe samicy wydają się być znacznie mniej skomplikowane. Narządy wewnętrzne znajdują ujście między 8 a 9 segmentem odwłoka. Samice Zygoptera (tu pałątka południowa Lestes barbarus oraz żagnicowate Aeshnidae mają ostre pokładełka osłonięte przez walwy. Ogromnie charakterystyczne jest pokładełko miedziopiersi metalicznej Somatochlora metallica, jest ono niezwykle długie, niemal prostopadle odstawione od odwłoka. Podczas składania jaj miedziopierś ta dodatkowo podnosi listkowate przydatki analne do góry. Przy pomocy pokładełka ważki wkłuwają jaja w tkanki roślin lub w muł denny.
Na ostatnim zdjęciu mamy najpospolitszą przedstawicielkę ważkowatych Libellulidae — samicę szablaka zwyczajnego Sympetrum vulgatum. Nie posiada ona pokładełka, gdyż — jak to ważkowate — składa jaja zrzucając je w locie na wodę lub wilgotny ląd. Ujście narządów płciowych przykrywa ruchoma płytka.

(foto Ewa Miłaczewska, Krzysztof Pakuła)
 
Płeć ważki u wielu gatunków możemy łatwo określić już na etapie larwalnym. Na zdjęciu, na górze widzimy samicę — na przedostatnim segmencie odwłoka po stronie brzusznej wyraźnie widać wypukły zarys pokładełka. Na wylince larwy samca segment jest od spodu niemal zupełnie gładki. Obie wylinki exuviae (l.p. exuvia) pochodzą od larw żagnicy sinej Aeshna cyanea.

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Narządy oddechowe
Zostaną tu tylko pokazane zewnętrzne organa. Są to występujące na każdym segmencie tułowia i odwłoka, po obu ich stronach, przetchlinki. To poprzez nie pobierane jest powietrze atmosferyczne wykorzystywane przez imagines. Larwy korzystające z tlenu rozpuszczonego w wodzie, nie wynurzające się dla nabrania powietrza atmosferycznego, używają do tego celu skrzelotchawek, jelita tylnego i skrzeli rektalnych.
Każdy z segmentów odwłoka po obu stronach ciała ważki ma po niewielkim otworku zwanym przetchlinką (zaznaczono strzałkami), poprzez którą pobierane jest powietrze do tchawek. Przetchlinki występują również, jak już pokazałam wcześniej na segmentach tułowia. Na zdjęciu samiec żagnicy jesiennej Aeshna mixta.

(foto Ewa Miłaczewska)
 
W okresie larwalnym ważki nie są w stanie oddychać atmosferycznym, powietrzem, żyją pod wodą i nie wynurzają się dla nabrania powietrza z powierzchni. Muszą korzystać z tlenu rozpuszczonego w wodzie.
Na końcu odwłoka larw ważek równoskrzydłych Zygoptera znajdują się przydatki analne rozwinięte jako trzy listkowate twory. To skrzelotchawki, przy pomocy których larwa oddycha pod wodą. Skrzelotchawki pozwalają na pobieranie powietrza rozpuszczonego w wodzie za pomocą dyfuzji, służą także jako napęd przy pływaniu.
Mają — zależnie od gatunku, różne kształty i różnie przebiegają ich rozgałęzienia wewnątrz „listka”. Larwy Zygoptera mogą też, jak opisane niżej larwy Anisoptera, oddychać ścianami jelita, choć nie mają wykształconych skrzeli rektalnych.

(foto Ewa Miłaczewska)
 
U Anisoptera organem odpowiedzialnym za oddychanie jest jelito tylne, które przekształcone jest w skrzele rektalne, które powoduje nie tylko zaopatrzenie organizmu w tlen, ale i obok funkcji oddechowych umożliwia dzięki gwałtownemu kurczeniu się wyrzut wody, a tym samym ruch odrzutowy całego organizmu.
Organa umieszczone na zakończeniu odwłoka tworzą tu tzw. piramidę analną. Znajduje się tam oprócz organów umożliwiających oddychanie również odbyt. Na kilka dni przed przeobrażeniem w imago larwy ważek zaczynają wynurzać się z wody. W ten sposób przyzwyczajają się do oddychania powietrzem atmosferycznym poprzez przetchlinki tułowia — patrz Procesy życiowe — dział oddychanie.

Na zdjęciu piramida analna larwy husarza ciemnego Anax parthenope.

(foto Ewa Miłaczewska)
 
 
Zabarwienie ważek
Zabarwienie ciała ważek jest nietrwałe. Większość ważek traci swe barwy wkrótce po zakończeniu życia. Dlatego też tworzenie amatorskich kolekcji martwych, ususzonych, czy zanurzonych w spirytusie ważek, mija się raczej z celem. Kolekcja tych owadów nie ma właściwie żadnej wartości dekoracyjnej, jaką ma np. kolekcja motyli i zdecydowanie ją odradzam. Wystarczy, że robią to odonatolodzy w celach porównawczych. Amatorzy natomiast, w dobie fotografii cyfrowej, mogą do woli robić zdjęcia, mogą też zbierać wylinki larw, które wprawdzie dość trudno jest oznaczać, ale jeśli trafi nam się możliwość obserwowania procesu przeobrażenia i widzimy młode ważki w pobliżu — nie jest to już takie trudne. Nie ma też przy kolekcjonowaniu wylinek problemu uśmiercania tych pięknych owadów.
Wszystkie barwy zmieniają się przez całe życie ważek. Początkowo intensywnieją u ważek teneralnych. W dorosłym życiu ważki są najpierw piękne i jaskrawe, później szarzeją lub brunatnieją na starość. W końcu barwy giną po śmierci ważki, lub są bardzo niewyraźne. Cieszmy się więc nimi latem i fotografujmy, by cieszyć się nimi zimą.
 
Ubarwienie ważki może być spowodowane obecnością pigmentu w naskórku. Barwy te są najmniej trwałe. Kolory filoetowobrązowy, czerwonobrązowy i żółtobrązowy powodują pigmenty ommina i ommatyna. Pteryna nadaje ważkom kolory biały, żółty i czerwony. Lepichrom daje zabarwienie żółte. Jedynie barwa czarna spowodowana melaniną jest trawała i pozostaje widoczna na martwych okazach. Na zdjęciu gadziogłówka pospolita Gomphus vulgatissimus.

(foto Piotr Mikołajczuk)
 
Barwa może być wynikiem rozpraszania i interferencji światła w strukturach powierzchni ciała, które mają formę mikroskopijnych listewek, jest to tzw. ubarwienie strukturalne. Powoduje ono barwę metalicznie niebieską lub zieloną. Z wiekiem barwy te szarzeją lub brązowieją i wówczas metaliczny połysk staje się miedziany. Tak ubarwione są np. szklarkowate Corduliidae, świteziankowate Calopterygidae (tu: Calopteryx splendens) i pałątkowate Lestidae. Barwy te są stosunkowo trwałe na martwych okazach.

(foto Piotr Brzozowski)
 
Zabarwienie może też być wynikiem pokrycia ciała kuleczkami wosku, który jest bezbarwną wydzieliną gruczołów skónych. Światło przechodząc przez wosk nadaje mu kolor niebieski (np. ubarwienie odwłoka u samców niektórych ważkowatych Libellulidae, jak u widocznego obok samca ważki płaskobrzuchej Libellula depressa), podadto u pałątek Lestes i u lecich Orthetrum). U zalotek Leucorrhinia obserwujemy występowanie białego nalotu pudrowego. Omawiane tu woskowo-pudrowe zabarwienie jest znacznie trwalsze niż spowodowane występowaniem pigmentu. Ulega natomiast ścieraniu wskutek dotykania, nawet kolczastymi odnóżami samic podczas kopulacji.

(foto Ewa Miłaczewska)
 
 
Samice androchromatyczne

Samice ważek mają zwykle inne niż samce ubarwienie, jest to ubarwienie gynochromatyczne. Jednak w świecie ważek, jak u wielu innych zwierząt, występują ważki „chłopczyce”. Ich podobieństwo do samców polega na charakterystycznym i „zastrzeżonym” dla męskiej części populacji ubarwieniu. Takie samice nazywamy samicami androchromatycznymi.

Samice androchromatyczne mają wprawdzie samicze narządy rozrodcze, lecz samce interesują się nimi na ogół mniej, niż samicami odmiennie niż one same ubarwionymi. No cóż, ważki są wzrokowcami... W przypadku, gdy samic jest w danym miejscu mało, to i samice androchromatyczne mają szanse na rozród, gdy zaś jest dużo samic gynochromatycznych samice androchromatyczne mogą być ignorowane. W ten sposób zyskują więcej czasu na odżywianie, a jaja w ich narządach mają więcej czasu na dojrzewanie. Są jednak gatunki ważek, jak pokazana poniżej Aeshna juncea, których samice najczęściej ubarwione są tak, jak samce, które wówczas reagują na nie natychmiast, pomijając rzadziej spotykane samice gynochromatyczne. Cechy barwne są dziedziczne, tak więc samice androchromatyczne przekazują taki recesywny gen swojemu potomstwu. Więcej na ten temat przeczytać możemy na przykład w rozdziale Rząd: ważki — Odonata, autorstwa Rafała Bernarda i Pawła Buczyńskiego w książce Zoologia, Stawonogi. T. 2, cz. 2. Błaszak Cz. red. nauk. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2012.

Nie będą tu opisywane cechy poszczególnych gatunków, to możemy prześledzić na odpowiednich stronach, omówione zostaną tylko barwy samców i samic ze zwróceniem szczególnej uwagi na różnice między samicami gyno– i androchromatycznymi i podobieństwo tych drugich do samców. Wśród pokazanych tu fotografii zdjęcia w lewej kolumnie to zdjęcia samców, w środkowej — samicy gynochromatycznej, natomiast zdjęcia prawe przedstawiają samice androchromatyczne.

Klikając w nazwę ważki w nagłówku uzyskamy połączenie z poświęconą jej stroną.
Klikając w zdjęcie uzyskamy jego powiększenie, z czego warto korzystać.



  Świtezianka błyszcząca Calopteryx splendens
 

(foto Piotr Brzozowski)

(foto Michał Kaczorowski)

(foto Piotr Mikołajczuk)

Samce świtezianki błyszczącej C. splendens są granatowe z metalicznym połyskiem, a ich skrzydła są częściowo bezbarwne i przejrzyste mają duże granatowe, nieprzejrzyste metalicznie połyskujące plamy.
Samice gynochromatyczne są zielone, z wiekiem nieco rudziejące, z metalicznym połyskiem. Mają zielonoużyłkowane, przejrzyste skrzydła z białymi pseudopterostigmami.
Samica androchromatyczna jest zielona z metalicznym połyskiem. Na przejrzystych skrzydłach ma ciemnozielone, nieprzejrzyste plamy — podobne jak u samca i białe pseudopterostigmy, jak to samica. Jest to wielka rzadkość, drugiej takiej nie widziałam ani w naturze, ani na zdjęciu.



Świtezianka dziewica Calopteryx virgo
 

(foto Michał Kaczorowski)

(foto Ewa Miłaczewska)

(foto Przemysław Żurawlew)

Samce świtezianki dziewicy C. virgo są granatowe z metalicznym zielonym połyskiem, a ich nieprzejrzyste skrzydła są tak samo ubarwione jak całe ciało.
Samice gynochromatyczne są za młodu złotozielone, z wiekiem wyraźnie rudziejące i brązowiejące, z metalicznym połyskiem. Mają brązowoużyłkowane, przejrzyste skrzydła z białymi pseudopterostigmami.
Samica androchromatyczna jest brązowozielona z metalicznym połyskiem. Ma podobne jak u samca nieprzejrzyste skrzydła, ale ma też białe pseudopterostigmy, jak to samica. Przedstawiona na zdjęciu samica jest stara i ściemniała, pozbawiona już blasku, ale jedyna, jaką dziś dysponuję.



Pałątka pospolita Lestes sponsa
 

(foto Krzysztof Przondziono)

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Piotr Mikołajczuk)

Samce pałątki pospolitej L. sponsa są zielone z metalicznym połyskiem. Na spodzie tułowia, na 1 i 2 segmencie odwłoka oraz na 8, 9 i 10 segmencie występuje woskowy puder, który powodując załamanie światła, wygląda jak niebieski nalot. Oczy samców są niebieskie.
Samice gynochromatyczne są zielone, z wiekiem nieco rudziejące, z metalicznym połyskiem. Spód tułowia i odwłoka jest jasnozielony, również z wiekiem rudziejacy, niemetaliczny. Oczy ich są zielone z wiekiem brązowiejące.
Samica androchromatyczna jest zielona z metalicznym połyskiem. Na spodzie tułowia i pierwszych segmentów odwłoka ma woskowy, niebieski puder, jak u samca, u tej konkretnie samicy na 9 segmencie puder też zaczyna się pojawiać. Oczy androchromatycznej samicy są niebieskie, jak u samca. To także rzadkość.



Pałątka niebieskooka Lestes dryas
 

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Robert Łuczak)

Samce pałątki niebieskookiej L. dryas są zielone z metalicznym połyskiem. Na spodzie tułowia, na 1 i 2 segmencie odwłoka oraz na 8, 9 i 10 segmencie występuje woskowy puder, na wierzchu 2 segmentu występuje zielone, metaliczne lusterko. Oczy samców są niebieskie.
Samice gynochromatyczne są zielone, z wiekiem nieco rudziejące, z metalicznym połyskiem. Spód tułowia i odwłoka jest jasnozielony, również z wiekiem rudziejacy, niemetaliczny. Oczy ich są brązowe.
Samica androchromatyczna jest zielona z metaliczieloneznym połyskiem. Na spodzie tułowia i pierwszych segmentów odwłoka ma woskowy, niebieski puder, jak u samca, u tej konkretnie samicy puder ten jest słabo widoczny. Oczy androchromatycznej samicy są niebieskie, jak u samca. To także rzadkość.



Tężnica wytworna Ischnura elegans
 

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Piotr Mikołajczuk)

Samce tężnicy wytwornej I. elegans są niebiesko-czarne. Mają niebieskie oczy i niebieskie plamki nad oczami.
Samice gynochromatyczne są zielono-czarne, różowo-czarne i fioletowo-czarne — zależnie od formy i wieku, co warto prześledzić na stronie poświęconej tej ważce.
Samica androchromatyczna to samica niebiesko-czarna. Wszystkie kolory samic spotykamy często.



Tężnica mała Ischnura pumilio
 

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Piotr Mikołajczuk)

Samce tężnicy małej I. pumilio są niebiesko-czarne. Mają niebieskie oczy i niebieskie plamki nad oczami.
Samice gynochromatyczne są zielono-czarne i mają zielone oczy. W młodości wszystkie samice są jaskrawopomarańczowe z czarnym.
Samica androchromatyczna jest niebiesko-czarna. Jej oczy są zielone, ale plamki nad nimi mogą być niebieskie. Spotykamy je dość często.



Nimfa stawowa Enallagma cyathigerum
 

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Jarosław Wenta)

(foto Piotr Mikołajczuk)

Samce nimfy stawowej E. cyathigerum są niebieskie z czarnym.
Samice gynochromatyczne są zielone, a ich odwłoki są z wierzchu czarne.
Samica androchromatyczna jest niebieska, odwłok ma z wierzchu czarny. Spotykamy je często.



Łątka wczesna Coenagrion pulchellum
 

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Piotr Mikołajczuk)

Samce łątki wczesnej C. pulchellum są niebiesko-czarne.
Samice gynochromatyczne są zielone lub niebieskie, a ich odwłoki są z wierzchu czarne.
Samica androchromatyczna ma jasnoniebiesko-czarny tułów, na odwłoku ma niebieskie pasy — podobnie jak u samca. Spotykamy je dość często.



Łątka dzieweczka Coenagrion puella
 

(foto Ewa Miłaczewska)

(foto Ewa Miłaczewska)

(foto Piotr Mikołajczuk)

Samce łątki dzieweczki C. puella są niebiesko-czarne.
Samice gynochromatyczne są zielone lub niebieskie, a ich odwłoki są z wierzchu czarne.
Samica androchromatyczna ma zielono-czarny tułów, na odwłoku ma niebieskie pasy — podobnie jak u samca. Spotykamy je rzadziej niż typowe, ale dość często.



Łątka zielona Coenagrion armatum
 

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Piotr Mikołajczuk)

Samce łątki zielonej C. armatum są niebiesko-czarne.
Samice gynochromatyczne są zielono-czarne.
Samica androchromatyczna jest niebiesko-czarna, podobna do samca.



Pióronóg zwykły Platycnemis pennipes
 

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Jarosław Wenta)

(foto Bogusława Jankowska)

Samce pióronoga zwykłego P. pennipes są niebiesko-czarne.
Samice gynochromatyczne są piaskowo-czarne.
Samica androchromatyczna jest niebiesko-czarna podobna do samca. Spotykamy je dość rzadko.



Żagnica jesienna Aeshna mixta
 

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Andrzej Kucharski)

(foto Piotr Mikołajczuk)

Samce żagnicy jesiennej A. mixta mają brązowe tułowia z żółtymi pasami i niebiesko-czarno-brązowe odwłoki oraz niebiesko-brązowe oczy.
Samice gynochromatyczne są oliwkowozielono-brązowe, ich oczy też są oliwkowozielono-brązowe. Są rzadko spotykane.
Samica androchromatyczna ma brązowy tułów z żółtymi pasami i niebiesko-brązowy odwłok oraz niebiesko-brązowe oczy. Takie samice A. mixta są samicami typowymi, w pierwszej kolejności wybieranymi przez samce.



Żagnica południowa Aeshna affinis
 

(foto Krzysztof Pakuła)

(foto Przemysław Żurawlew)

(foto Piotr Mikołajczuk)

Samce żagnicy południowej A. affinis są niebiesko-czarne, mają niebieskie oczy i białe czoła.
Samice gynochromatyczne są zielono-brązowe, mają zielone oczy i oliwkowożółte czoła.
Samica androchromatyczna jest niebiesko-brązowa, ma niebieskie oczy, jak samiec i oliwkowożółte czoło, jak samica.



Żagnica torfowa Aeshna juncea
 

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Ewa Miłaczewska)

(foto Jarosław Wenta)

Samce żagnicy torfowej A. juncea mają brązowe tułowia z żółtymi pasami i niebiesko-czarne odwłoki oraz niebieskie oczy.
Samice gynochromatyczne są zielono-brązowe, ich oczy też są zielono-brązowe. Są bardzo rzadko spotykane.
Samica androchromatyczna jest niebiesko-brązowa z niebieskimi oczami. Takie samice A. juncea są samicami typowymi, w pierwszej kolejności wybieranymi przez samce.



Żagnica torfowcowa Aeshna subarctica
 

(foto Janusz Ratajczak)

(foto Szymon Bzoma)

(foto Paweł Buczyński)

Samce żagnicy torfowcowej A. subarctica są niebiesko-czarne i mają niebieskie oczy. W chłodnych okolicach są bardziej szare.
Samice gynochromatyczne są zielono-brązowe, mają zielone oczy, w chłodne dni są szare.
Samica androchromatyczna jest niebiesko-brązowa i ma niebieskie oczy. Od samca różnią je tylko narządy płciowe.



Husarz ciemny Anax parthenope
 

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Michał Kaczorowski)

(foto Marek Miłkowski)

Samce husarza ciemnego A. parthenope są ciemnobrązowe z czarnym pasem wzdłuż odwłoka. Na 2 i 3 segmencie odwłoka mają jaskrawoniebieskie „siodło”.
Samice gynochromatyczne są brązowe, jaśniejsze od samców. Mają czarny lub ciemnobrązowy pas wzdłuż odwłoka. „Siodło” na odwłoku jest oliwkowozielone.
Samica androchromatyczna jest brązowa, ma czarny lub ciemnobrązowy pas wzdłuż odwłoka. „Siodło” jest niebieskie, jak u samca. Spotykamy je dość często.



Żagniczka wiosenna Brachytron pratense
 

(foto Michał Kaczorowski)

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Elżbieta Kowalik-Szpiech)

Samce żagniczki wiosennej B. pratense mają brązowo-zielone tułowia i niebiesko-czarne odwłoki. Oczy ich są niebieskie.
Samice gynochromatyczne są brązowo-żółte i mają brązowe oczy.
Samica androchromatyczna jest ubarwiona tak, jak samiec, jedynie oczy ma brązowe. Spotykamy je rzadko.



Ważka płaskobrzucha Libellula depressa
 

(foto Jarosław Bury)

(foto Paweł Niemiec)

(foto Maria Wiszniowska)

Samce ważki płaskobrzuchej L. depressa mają brązowe tułowia, a ich odwłoki (za młodu żółte) pokryte są woskowym nalotem, przez co uzyskują niebieskie, matowe zabarwienie.
Samice gynochromatyczne są brązowe z żółtymi odwłokami, które brązowieją i szarzeją z wiekiem.
Samica androchromatyczna jest ubarwiona jak samiec, jej odwłok pokrywa niebieski, woskowy nalot. Jest rzadziej spotykana.



Ważka ruda Libellula fulva
 

(foto Paweł Buczyński)

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Łukasz Wójtowicz)

Samce ważki rudej L. fulva mają czarnobrązowe tułowia, a ich odwłoki (za młodu rude) pokryte są woskowym nalotem, przez co uzyskują niebieskie, matowe zabarwienie. Ich czoła w wieku dojrzałym są czarne.
Samice gynochromatyczne są brązowe (za młodu rude), ich odwłoki nie pokrywają się woskowym nalotem, ale brązowieją i szarzeją z wiekiem. Czoła tych samic są zawsze rude.
Samica androchromatyczna jest ubarwiona jak samiec, jej odwłok pokrywa niebieski, woskowy nalot. Czoło ma czarne, jak samiec. Jest bardzo rzadko spotykana.



Zalotka czerwonawa Leucorrhinia rubicunda
 

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Piotr Mikołajczuk)

Samce zalotki czerwonawej L. rubicunda są czarne z czerwonymi plamkami na tułowiu i odwłoku.
Samice gynochromatyczne są czarne z plamkami za młodu żółtymi, z wiekiem rdzawymi.
Samica androchromatyczna jest czarna z czerwonymi plamkami, jak samiec. Spotykana rzadziej.



Szablak krwisty Sympetrum sanguineum
 

(foto Marek Miłkowski)

(foto Ewa Miłaczewska)

(foto Zdzisław Zalewski)

Samce szablaka krwistego S. sanguineum mają w wieku dojrzałym czerwone odwłoki, czoła i oczy.
Samice gynochromatyczne są piaskowe, odwłoki od spodu mają jaśniejsze z wyraźną, czarną linią na bokach. Czoło mają jasne, a oczy brązowo-zielone.
Samica androchromatyczna jest czerwona, od spodu odwłok ma biały z wyraźną, czarną linią na bokach. Czoło ma jasne, oczy brązowo-zielone. Spotykana o wiele rzadziej.



Szablak żółty Sympetrum flaveolum
 

(foto Ewa Miłaczewska)

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Ewa Miłaczewska)

Samce szablaka żółtego S. flaveolum są w wieku dojrzałym czerwone, a ich skrzydła mają rozległe zażółcenia.
Samice gynochromatyczne są piaskowe, odwłoki od spodu mają białe z wyraźną, szeroką, czarną linią na bokach. Skrzydła w różnym stopniu zażółcone.
Samica androchromatyczna jest czerwona, od spodu odwłok ma biały z wyraźną, czarną linią na bokach. Skrzydła w różnym stopniu zażółcone. Spotykana rzadziej.



Szablak przepasany Sympetrum pedemontanum
 

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Jakub Liberski)

(foto Piotr Zabłocki)

Samce szablaka przepasanego S. pedemontanum są czerwone, a na przepasanych brązowymi pasami skrzydłach, w wieku dojrzałym mają duże, czerwone pterostigmy. U młodych osobników pterostigmy są białe, jak u samic.
Samice gynochromatyczne są piaskowożółte, a na przepasanych skrzydłach mają duże białe pterostigmy.
Samica androchromatyczna jest czerwonawa, a jej pterostigmy są czerwone, jak u samców. Spotykana rzadko.



Szablak zwyczajny Sympetrum vulgatum
 

(foto Ewa Miłaczewska)

(foto Ewa Miłaczewska)

(foto Ewa Miłaczewska)

Samce szablaka zwyczajnego S. vulgatum są w wieku dojrzałym brązowe z czerwonymi odwłokami.
Samice gynochromatyczne są piaskowożółte, mają odwłok jaśniejszy od spodu.
Samica androchromatyczna jest brązowa z czerwonym odwłokiem, białawym od spodu. Spotykana dość często.



Szafranka czerwona Crocothemis erythraea
 

(foto Piotr Mikołajczuk)

(foto Krzysztof Przondziono)

(foto Elżbieta Lewandowska)

Samce szafranki czerwonej C. erythraea są w wieku dojrzałym jaskrawoczerwone, mają czerwone oczy, niebieskie od spodu.
Samice gynochromatyczne są piaskowożółte w starszym wieku brązowawe. Ich oczy są szaro-niebieskie.
Samica androchromatyczna jest ubarwiona dokładnie tak, jak samiec. Również jej oczy są takie, jak u samców.




Z terminami użytymi w opisie można zapoznać się na stronie: SŁOWNIK.