Świtezianka dziewica
Calopteryx virgo


Rozmiary: Długość ciała Calopteryx virgo wynosi ok. 50 mm
Rozpiętość skrzydeł dochodzi do 70 mm
Czas występowania
imagines:
Koniec IV do początku września
Obszar występowania: Calopteryx virgo spotykamy niemal w całym kraju, również w górach — nawet do wysokości 1350 m. n.p.m. Gatunek występujący powszechnie, w dużej części środkowej Polski lokalny i rzadki — patrz mapka

NA SKRÓTY
Występowanie
Biotop
Samiec
Samica
Zachowania rozrodcze
Larwa/wylinka
Galeria

Zdjęcia: Paweł Buczyński
Michał Kaczorowski
Szymon Kubik
Andrzej Kucharski
Piotr Mikołajczuk
Ewa Miłaczewska
Jarosław Wenta
Przemysław Żurawlew
Tekst: Ewa Miłaczewska
Andrzej Kucharski
© Ewa Miłaczewska

 

Występowanie
 
Występowanie Calopteryx virgo w Polsce — szkic sporządzony na podstawie Atlasu rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce

1 — obszar występowania

2 — obszar występowania lokalnego, rzadkiego

3 — punkty, w których wykonano zdjęcia:
PBu — Paweł Buczyński — Lublin i Nałęczów, woj. lubelskie; Strachocin woj. zachodniopomorskie; Łozy pow. braniewski; Strzyżów nad Wisłokiem
MK — Michał Kaczorowski — nad Świdrem i Mienią w Mazowieckim PK oraz okolice Truskawia w Kampinoskim PN
SK — Szymon Kubik — Sosnowiec
AK — Andrzej Kucharski — Uherce Mineralne koło Leska
PM — Piotr Mikołajczuk — Wola Polska, pow. Mińsk Mazowiecki
EM — Ewa Miłaczewska — Wola Polska, pow. Mińsk Mazowiecki oraz Łebki koło Węglowic
JW — Jarosław Wenta — Zakopane i okolice oraz Nieznajowa, pow. gorlicki, woj. małopolskie
— Przemysław Żurawlew — powiat pleszewski
 
 
Biotop
Świtezianki występują nad wodami płynącymi i tu się rozmnażają. Dotyczy to obu występujących w Polsce gatunków Calopteryx virgo i Calopteryx splendens z tym, że pierwsze wybierają miejsca chłodne — zacienione lasem, a drugie miejsca słoneczne. W rzekach górskich C. virgo nie unikają nasłonecznionych obszarów — woda jest tu nawet w słońcu wystarczająco chłodna. Więcej ich spotykamy poniżej jazu lub wodospadu niż powyżej, jest to spowodowane wzbogaceniem wody w tlen. Rozwijają się również w niewielkich zbiornikach przepływowych o czystej, chłodnej, dobrze natlenionej wodzie.
We wszystkich pokazanych poniżej miejscach obserwowano zachowania rozrodcze.
Calopteryx virgo podobnie jak C. splendens ma skłonności do wędrówek, przez co często spotykamy imagines z dala od miejsc rozrodu. Jedne i drugie świtezianki pojawiają się z rzadka, nad naszymi stawkami ogrodowymi — zwłaszcza jeśli jest w nich jakiś ruch wody — aby polować na komary, muszki i inne drobne owady. I chwała im za to — po pierwsze, bo zmniejszają ilość komarów dokuczających nam w naszych ogrodach — po drugie, bo same w sobie stanowią cudowną dekorację.

 
Rzeka Rządza koło Gęsianki (UTM EC49) w pow. Mińsk Maz. — czysta, wartka rzeczka o piaszczystym dnie, szerokości około pięciu metrów i wodzie płytszej niż po kolana. Brzegi rzeki porośnięte są gęsto olchami i wierzbami, krzewami i paprociami.
(foto Ewa Miłaczewska)
Rzeka Świder na odcinku pomiędzy Otwockiem a ujściem Mieni (UTM EC17) płynie w otoczeniu Lasów Otwockich i jest objęta ochroną rezerwatową — typowy biotop, w którym można obserwować oba gatunki świtezianek.
(foto Michał Kaczorowski)

 
Rzeka Krąpiel koło Strachocina w pobliżu Stargardu Szczecińskiego na Pomorzu Zachodnim (UTM WV00).
(foto Paweł Buczyński)
Pasłęka w okolicy wsi Łozy w pow. braniewskim (UTM DF22) na Warmii. Tu można spotkać licznie występujące świtezianki dziewice.
(foto Paweł Buczyński)

 
Fragment nieuregulowanej rzeki Liswarta (dopływ Warty) w okolicy Łebek (UTM CB42). Zdjęcie zrobione podczas VIII Sympozjum Sekcji Odonatologicznej PTE w Węglowicach.
(foto Ewa Miłaczewska)
Nad Wisłokiem w okolicy Strzyżowa (UTM EA52) w woj. podkarpackim.
(foto Paweł Buczyński)

 
Rzeka Olszanka stanowisko ok. 100 metrów poniżej wodospadu, Uherce Mineralne (UTM FV08) koło Leska, woj. podkarpackie.
(foto Andrzej Kucharski)
Zbiornik pożwirowy, Uherce Mineralne koło Leska (UTM FV07), woj. podkarpackie. Zbiornik zasilany jest poprzez żwirowe dno. Woda jest czysta i dobrze natleniona. Tu odłowiono przedstawione poniżej larwy.
(foto Andrzej Kucharski)

 
Nieznajowa (UTM EV28) — nieistniejąca już wieś, położona w województwie małopolskim, w powiecie gorlickim, w gminie Sękowa. Tu u zbiegu Wisłoki i Zawoi można spotkać Calopteryx virgo
(foto Jarosław Wenta)
Kanał Zaborowski na Mokrych Łąkach (UTM DC89) koło Truskawia w Kampinoskim Parku Narodowym.
(foto Michał Kaczorowski)

 
Samiec
 
Brodząc z biegiem Rządzy 12 lipca 2006 roku z ciekawością śledziłam latającego nad wodą samca świtezianki dziewicy. Gdy przysiadł zobaczyłam jego piękny zielony, błyszczący tułów i odwłok. Skrzydła tej ważki wyglądały chwilami jak czarne, chwilami jak brązowe z zielonymi, metalicznymi żyłkami. Prześwietlone słońcem bywały czerwonawe. W cieniu granatowe. Bardzo bogato użyłkowane — robią wrażenie niezwykle silnych.
Samiec Calopteryx virgo usiadł na jakiejś nasłonecznionej roślince ze złapaną właśnie muchą, którą natychmiast zaczął rozrywać żuwaczkami.

(foto Ewa Miłaczewska)
 
Cechą różniącą oba nasze gatunki świtezianek jest przede wszystkim ubarwienie skrzydeł samców. Świtezianki dziewice — mają skrzydła nieco szersze i całkowicie zabarwione, świtezianki błyszczące — zabarwioną mają tylko środkową część skrzydeł, natomiast u nasady i na końcach skrzydła są bezbarwne, przezroczyste. Ciekawą rzeczą jest, że świtezianki mają nieco inną budowę skrzydła niż inne ważki. Samce nie posiadają wcale stabilizatora lotu, jakim jest pterostigma. Na skrzydełkach samic znajduje się biała plamka zwana pseudopterostigmą, o czym będzie dalej.
Na tym zdjęciu oczy samca są pomarańczowe. Jest to jednak ten sam samiec, którego czarnooką głowę widzimy powyżej. Światło przechodząc przez oko, lub odbijając się od niego, zmienia pozornie jego zabarwienie.
Tu ciało samca wydaje się bardziej zielone. To kwestia oświetlenia i kąta padania światła na ciało ważki. Barwa jest w przypadku tych ważek wynikiem rozpraszania i interferencji światła w strukturach powierzchni ciała, które mają formę mikroskopijnych listewek, jest to tzw. ubarwienie strukturalne. Powoduje ono barwę metalicznie niebieską lub zieloną.

(foto Ewa Miłaczewska)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Zdjęcie młodego samca, zrobione 5 czerwca 2008 r. w okolicach Chochołowa. Jego skrzydła mają barwę brązową.


(foto Jarosław Wenta)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
8 czerwca 2008 r. nad Świdrem koło Otwocka — dojrzały samiec z połyskującymi metalicznie skrzydłami.


(foto Michał Kaczorowski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
9 czerwca 2021 r. nad Konopniczanką (UTM FB07) Lublin Zimne Doły .


(foto Paweł Buczyński)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
2 lipca 2012 r. w Uhercach Mineralnych nad rzeką Olszanką — dojrzały samiec z rozłożonymi skrzydłami. Przysiadł na moment zmęczony odbywającymi się lotami samców oraz staczanymi walkami.


(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
5 czerwca 2008 r. — głowa samca z Podhala. Doskonale widać żuwaczki oraz białe plamki u podstawy czułków charakterystyczne dla rodzaju Calopteryx.

(foto Jarosław Wenta)
 
To zbliżenie wykonano, aby pokazać narządy analne samca Calopteryx virgo. Samiec jest młody i jego narządy płciowe są jasnokremowe.

(foto Jarosław Wenta)
 
Jeszcze raz narządy analne i pierwotny aparat kopulacyjny. U dojrzałego samca mają one pomarańczowe lub czerwonawe zabarwienie.

(foto Ewa Miłaczewska)
 
9 czerwca 2012 r. w Uhercach mineralnych koło Leska.
Pomarańczowy spód odwłoka z pierwotnym aparatem kopulacyjnym u dojrzałego samca Calopteryx virgo.


(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Wtórny aparat kopulacyjny w widoku z boku.


(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
 
Samica
 
17 lipca 2009 roku w Sosnowcu, w starym, zaniedbanym parku przypałacowym nad Czarną Przemszą. Młoda samica Calopteryx virgo jest zielonkawa z wyraźnym, rosnącym z wiekiem miedzianym, czasem wręcz czerwonym połyskiem. Skrzydła mają brązoworude żyłki. Na ich końcach występują białe pseudopterostigmy.

(foto Szymon Kubik)
 
11 sierpnia 2008 roku w Woli Polskiej pow. Mińsk Maz. na działce w pobliżu oczka wodnego z czynną kaskadą.
Samice świtezianki dziewicy Calopteryx virgo mają miedziany metaliczny połysk. Za młodu są bardziej zielonkawe, póżniej — z wiekiem stają się coraz bardziej czerwone. Ich skrzydła są w młodości złotozielonkawe, później wyraźnie brązowieją. Żyłki skrzydeł są zawsze brązowe.

(foto Ewa Miłaczewska)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
12 lipca 2010 roku na Podhalu. Dojrzała samica Calopteryx virgo.

(foto Jarosław Wenta)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Inna samica sfotografowana w okolicach Chochołowa.

(foto Jarosław Wenta)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
17 sierpnia 2010 roku stara, androchromatyczna samica z okolic Pleszewa w woj. wielkopolskim. Ma zaciemnione skrzydła, jak samiec — ale występują na nich bjałe pterostigmy, jak to u samicy.

(foto Przemysław Żurawlew)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
16 lipca 2007 roku na Podhalu. Głowa samicy świtezianki dziewicy Calopteryx virgo tu podobnie, jak u samca, obserwujemy białe plamki u nasady czułków.

(foto Jarosław Wenta)
 
Świtezianki są wyjątkiem wśród ważek, samce nie mają w ogóle pterostigm, zaś samice mają białe pseudopterostigmy — ale nie są to płytki, jak u innych ważek, lecz struktury zbudowane z zagęszczonych żyłek.

(foto Piotr Mikołajczuk)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Narządy analne i rozrodcze samicy Calopteryx virgo.

(foto Jarosław Wenta)
 
Ta samica demonstruje nam wysunięte spomiędzy walw pokładełko.

(foto Andrzej Kucharski)
 
 
Zachowania rozrodcze
Dokumentację fotograficzną, znacznie obszerniejszą niż można tu pokazać, wykonał Andrzej Kucharski nad rzeką Olszanką w Uhercach Mineralnych koło Leska w woj. podkarpackim, w dniach 2 i 3 lipca 2012 r., w godzinach 10.00 do 13.00. Pogoda była słoneczna, słaby wiatr, woda klarowna o niskim stanie. Zamieszczony tu opis wykonałam na podstawie przysłanej przez autora zdjęć relacji.
 
W Uhercach Mineralnych nad rzeką Olszanką udało się poobserwować loty samców, które pojawiły się licznie nad brzegami rzeki. Samce walczyły ze sobą zaciekle od czasu do czasu pokazując sobie nawzajem pierwotne narządy rozrodcze. Czynią to zawijając odwłoki do góry i demonstrując świadczące o dojrzałości pomarańczowoczerwone plamki na spodzie 9 i 10 segmentu odwłoka (patrz wyżej przy opisie samca).

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Przysiadając rozchylały lekko skrzydełka i zadzierały odwłoki do góry. Wydaje się, że w tym momencie adresowały ten gest w kierunku samic, choć robiły to również na widok konkurentów. Obserwowano również, że samce siadały przed samicą i trzepotały skrzydłami starając się zrobić na niej oszałamiające wrażenie.
To zdjęcie zrobione zostało w Nałęczowie nad rzeką Bochotniczanką 15 czerwca 2010 r.

(foto Paweł Buczyński)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.


Andrzej Kucharski pisze: „Samce przed siedzącą samicą wykonują trzepotanie skrzydeł, często jednak podejmują próbę kopulacji i bez tego typu zachowania. Samce nie zawsze są zainteresowane samicami, często bardziej są zajęte sobą i obojętnie latają koło siedzącej samicy, innym razem chcą niezwłocznego połączenia z jeszcze składającą jaja samicą.
Wydaje się że szybkie otwieranie i zamykanie skrzydeł siedzącej samicy jest wabieniem samca, nie trwa to długo (1 do 3 mignięć), obserwowałem takie zachowania samic w sytuacjach gdy latające w pobliżu samce ignorowały je.”
 
Gdy któryś z samców zdołał pochwycić samicę musiał jeszcze przechytrzyć napastujące go samce. Czasem taka obrona siebie i partnerki trwała dość długo.

Autor zdjęć pisze: „Po uchwyceniu samicy następuje gonitwa samców za połączoną parą. Trwa to ok. 2–5 minut niesienie jej sprawia samcowi dość dużą trudność. Po uwolnieniu się od konkurentów, pary najczęściej udają się na wyższe partie przybrzeżnych drzew — tu najczęściej salix sp. (prawdopodobnie wierzba krucha), gdzie następuje ciąg dalszy — właściwa kopulacja, czyli utworzenie serduszka.”

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
W końcu jednak udaje się mieć chwilę intymności, jak choćby tu na wierzchołku pokrzywy.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Po chwili samica zaczyna składać jaja w zanurzone w wodzie korzenie wierzby. Samiec lata dokoła niej lub obserwuje siedząc w pobliżu.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Samica składa jaja dość długo, powoli zanurzając się w wodzie.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Wkrótce nad powierzchnię wody wystają tylko końce skrzydeł. Woda jest tu płytka i samica nie jest w stanie zanurzyć się całkowicie, jak to możemy zobaczyć na stronie świtezianki błyszczacej Calopteryx splendens.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Zdarza się, że obok siebie składają jaja dwie samice.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Po pewnym czasie samiec usiłuje nakłonić samicę do powtórnej kopulacji.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Ale i wtedy często musi stoczyć o nią bój z konkurentami.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.



Znacznie spokojniej przebiega składanie jaj przez parę przedstawioną w relacji Pawła Buczyńskiego na stronie Wasze obserwacje.
 
 
Larwa/wylinka
 
Larwa Calopteryx virgo jest długa (łączna długość z czułkami i skrzelotchawkami przekracza 4 cm), charakteryzuje się długimi nogami oraz skierowanymi do przodu długimi czułkami, podobnie jak larwa C. splendens.
Wszystkie skrzelotchawki są równej szerokości i mają jeden jasny pas, a nie dwa jak u C. splendens.

Zdjęcie wykonane zostało w warunkach „studyjnych”, a odłów nastąpił dnia 23 kwietnia 2015 r. w żwirowni w miejscowości Uherce Mineralne koło Leska w województwie podkarpackim. Jest więc to ostatnie stadium larwy, na krótko przed wylotem.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Widziane z przodu nogi larwy wydają się jeszcze dłuższe...

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Pierwszy człon czułka jest niewiele dłuższy od wszystkich pozostałych.

(foto Andrzej Kucharski)
 
Z tyłu za okiem występuje wyraźny guzek, wystający bardziej niż samo oko — jest to cecha odróźniająca larwę C. virgo od larwy C. splendens, u której guzek ten również występuje, ale nie wystaje ponad oko.

(foto Andrzej Kucharski)
 
Jeszcze jedno ujęcie skrzelotchawek — tym razem z góry.

(foto Andrzej Kucharski)
 
 
Galeria zdjęć

 
12 lipca 2010 r. — dojrzały samiec Calopteryx virgo. Podhale.
(foto Jarosław Wenta)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
8 czerwca 2008 r. — samica Calopteryx virgo koło Emowa nad Mienią w Mazowieckim Parku Krajobrazowym.
(foto Michał Kaczorowski)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.

 
9 lipca 2012 roku w Nieznajowej samiec Calopteryx virgo.
(foto Jarosław Wenta)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
W powiecie pleszewskim w Wielkopolsce, w dniu 11 września 2009 roku pozostały tylko pływające po powierzchni wody skrzydła C. virgo, nic dziwnego, bo było już wyraźnie po przeciętnym terminie występowania tych ważek. Skrzydełek było sporo i robiły wrażenie świeżych, co świadczyć może o tym, że świtezianki padły niedawno.
(foto Przemysław Żurawlew)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.


Z terminami użytymi w opisie można zapoznać się na stronie: SŁOWNIK lub BUDOWA WAŻKI.

Porównanie świtezianek spotykanych w Polsce można obejrzeć na stronie: ŚWITEZIANKA CALOPTERYX.